सामान्य हिन्दी : विलोम शब्द

विलोम शब्द (Antonyms)

‘हानि लाभ जीवन मरण जस अपजस विधि हाथ।’

‘रामचरितमानस’ के ‘अयोध्याकाण्ड’ की इस पंक्ति में आए  शब्द हानि-लाभ, जीवन-मरण, यश- अपयश को यदि आम बोल-चाल की भाषा में बदलें, तो नुकसान फायदा, जीना मरना, नाम बदनामी ये जोड़े एक दूसरे के विपरीत (उलटे) अर्थ दे रहे हैं, जो विपरीतार्थक (The opposite) | विपरीत अर्थ देने वाले शब्द विलोम कहलाते है

विलोम शब्द ऐसे शब्द होते हैं, जो विपरीत अर्थ में प्रयुक्त होते हैं। विलोम शब्द हमेशा सजातीय ही होते हैं अर्थात् संज्ञा का विलोम संज्ञा, सर्वनाम का विलोम सर्वनाम, विशेषण का विलोम विशेषण, क्रिया संज्ञा, का विलोम क्रिया पद और क्रिया-विशेषण का क्रिया-विशेषण होता है। उदाहरण के लिए साकार और निराकार विपरीतार्थक हैं। जन्म का विलोम मृत्यु ठीक विपरीत शब्द है। शब्दों के अपने एक निश्चित अर्थ होते हैं। विपरीतार्थक शब्द अनेक प्रकार से बनते हैं-  

(i) उपसर्ग जोड़कर

उपसर्ग जोड़कर- प्रत्यक्ष से अप्रत्यक्ष, न्याय से अन्याय, लौकिक से अलौकिक, हिंसा से अहिंसा, सामान्य से असामान्य,धार्मिक से अधार्मिक।

अपउपसर्ग जोड़कर- यश से अपयश, उत्कर्ष से अपकर्ष, – नान से अपमान, कीर्ति से अपकीर्ति।

अन्उपसर्ग जोड़कर- उत्तरित से अनुत्तरित, उदात्त से अनुदात्त, अस्तित्व से अनस्तित्व, अंगीकार से अनंगीकार।

निसउपसर्ग जोड़कर- सक्रिय से निष्क्रिय, सशुल्क से निश्शुल्क और सचेष्ट से निश्चेष्ट|

निरउपसर्ग द्वारा- साकार से निराकार, सापेक्ष से निरपेक्ष, आदर से निरादर, सामिष से निरामिष, सलज्य से निर्लज्य

विउपसर्ग जोड़कर- राग से विराग देश से विदेश सम्मुख से विमुख, योजन से वियोजन।

प्रतिउपसर्ग जोड़कर- वादी से प्रतिवादी, आगामी से प्रतिगामी, घात से प्रतिघात रूप से प्रतिरूप, आगमन से प्रत्यागमन।

दुरउपसर्ग जोड़कर- सुबोध से दुर्बोध, सुव्यवस्थित से दुर्व्यवस्थित, सज्जन से दुर्जन ।

दुस्उपसर्ग जोड़कर-सत्कर्म से दुष्कर्म, सचरित्र से दुश्चरित्र | ‘कु’ उपसर्ग जोड़कर सुपात्र से कुपात्र, सुपुत्र से कुपुत्र, जोड़कर-सुपात्र सुपाच्य से कुपाच्य, सुमार्ग से कुमार्ग।

(ii) उपसर्ग परिवर्तन द्वारा-

संयोग से वियोग, आदान से प्रदान, सुलभ से दुर्लभ, आयात से निर्यात ।

(iii) लिंग परिवर्तन द्वारा-

राजा-रानी, भाई-बहन, वर-कन्या, माता-पिता, बेटा-बेटी।

(iv) प्रत्ययवत् प्रयुक्त शब्द-परिवर्तन द्वारा-

केन्द्राभिगामी- केन्द्रापसारी, दयापूर्ण- दयाशून्य, श्रीयुत श्रीहीन, गतिमान – गतिहीन, गतिविकास- गतिहास |

(v) मिन्न शब्द द्वारा-

लाभ-हानि, मूक- वाचाल, कटु-मधु, गुरु-लघु। इस प्रकार यदि शब्दों के विलोम में परिवर्तन की उपर्युक्त प्रक्रिया को ध्यान में रखते हैं, तो भले ही विलोम शब्द व्यापक हों उनको सरल ढंग से याद रखा जा सकता है।

विलोम शब्दों पर अतिमहत्वपूर्ण परीक्षोपयोगी सामग्री –

शब्दविलोम
अनुकूलप्रतिकूल
अनेकान्तएकान्त
अधिष्ठितअनधिष्ठित
अर्जितअनर्जित / प्रदत्त
अनैक्यऐक्य
अनावृतआवृत
अनुलोमप्रतिलोम
अनुग्रहविग्रह
अक्षुण्णक्षुण्ण
अपव्ययीमितव्ययी
अथइति
अर्पणग्रहण
असीमससीम
अकालसुकाल
अवनिअम्बर
अतिवृष्टिअनावृष्टि
अर्वाचीनप्राचीन
अन्तरंगबहिरंग
अल्पज्ञबहुज्ञ
अनुरागविराग
अभिसरणअपसरण
अनुदारउदार
अर्जनव्ययन
अधोलिखितउपरिलिखित
अनुजअग्रज
अल्पायुदीर्घायु
अंधेराउजाला
अगलापिछला
अचलसचल
अन्तर्मुखीबहिर्मुखी
अभिमानीनिरभिमानी
अपेक्षाउपेक्षा / अनुपेक्षा
अनभिज्ञभिज्ञ
अत्यन्तअल्प
अपकारउपकार
अवरोहआरोह
अनाहूतआहूत
अधिकन्यून
अग्रपश्च
अधूरापूरा
अधोगामीऊर्ध्वगामी
अधित्यकाउपत्यका
अस्वीकारअंगीकार/स्वीकार
अनवधानसावधान
अन्धकारप्रकाश
अभिव्यक्तअनभिव्यक्त
अधर्मसधर्म
अवरप्रवर
अनृतऋत
अवाक्सवाक्
अवज्ञाआज्ञापालन
अभिमुखप्रतिमुख
अचिंतनीयचिंतनीय
अश्लीलश्लील
अवशेषनिःशेष
अमरमर्त्य
अंतिमअनंतिम / प्रथम
अवतलउत्तल
अस्तेयस्तेय
अवगतअनवगत
-अविकृतविकृत
अध्यवसायअनध्यवसाय
अर्पितग्रहीत
अलभ्यलभ्य / प्राप्य
अन्तर्साक्ष्यबहिर्साक्ष्य
अनुरक्तिविरक्ति
अरुचिसुरुचि
अमावस्यापूर्णिमा
अधमउत्तम
अल्पकालीनदीर्घकालीन
अगमसुगम
अन्तआदि अनन्त
अग्निजल
अपमानसम्मान
अनातपआतप
अभ्यस्तअनभ्यस्त
अधुनातनपुरातन
अनुरक्तविरक्त
अचेतनचेतन
अवनतउन्नत
अंशत:पूर्णत:
अन्दरबाहर
अभिशापवरदान
अक्षतक्षत
अद्यतनअनद्यतन / पुरातन
अधिष्ठितअनधिष्ठित
अल्पप्रचुर
अस्तित्वअनस्तित्व
अपेक्षाअनुपेक्षा
अल्पसंख्यकबहुसंख्यक
अवर्षणअनावर्षण
अंतर्द्वन्द्वबहिर्द्वन्द्व
अघोषसघोष (घोष)
अकर्मकसकर्मक
अनुरूपप्रतिरूप
अतिथिअतिधेय / तिथि
अदोषसदोष
अनुनासिकनिरनुनासिक
आध्यात्मिकभौतिक
आपत्तिअनापत्ति
आक्रमणप्रतिरक्षा
आयोजनवियोजन
आर्द्रशुष्क
आरूढ़अनारूढ़
आवर्तकविवर्तक
आविर्भावतिरोभाव
आकर्षणविकर्षण
आगामीविगत
आचारअनाचार
आकांक्षाअनाकांक्षा
आवरणनिरावरण
आपदनिरापद
आरोहणअवरोहण
आवाहनविसर्जन
आपूरितरिक्त
आहारनिराहार
आकीर्णविकीर्ण
आकारनिराकार
आकुंचनप्रसारण
आडम्बरनिराडम्बर
आग्रहदुराग्रह
आर्षअनार्ष
आगमअनागम
आत्मसंशयआत्मविश्वास
आजादीगुलामी
आनन्दशोक
आधिक्यअनाधिवय
आरम्भअन्त
आदानप्रदान
आधारआधेय / लम्ब
आभ्यन्तरबाह्य / बाहर
आयव्यय
आक्रामकआक्रमित
आत्मनिर्भरअनुजीवी/ परजीवी
आलोकतिमिर
आकाशपाताल
आलसीकर्मण्य / कर्मठ
आस्थाअनास्था
आहतअनाहत
आदरणीयअनादरणीय
आदिष्टनिषिद्ध
इष्टअनिष्ट
इहलोकपरलोक
ईदमुहर्रम
ईप्सितअनीप्सित
ईहाअनीहा
ईशअनीश
उत्तमअधम
उद्यमीनिरुद्यम
उदयअस्त
उपमेयअनुपमेय
उच्छ्वासअनुच्छ्वास
उद्धतविनत
उन्नयनअवनयन
उन्मुखविमुख
उत्कर्षअपकर्ष
उन्मूलनआरोपण
उन्नतिअवनति
उत्थानपतन
उपरिअधः
उदयाचलअस्ताचल
उत्तरायणदक्षिणायन
उत्पत्तिविनाश
उम्रसौम्य
उद्देश्यनिरुद्देश्य
उज्वलधूमिल
उत्सुकपराभव
उन्मीलनअनुत्सुक
उपमानिमीलन
उपार्जितव्यतिरेक
उर्वरअनुपार्जित
उल्लासअनुर्वर
उत्तेजितअवसाद
उदासीनशमित
उष्णआसक्त
उपचारशीतल
उद्गमविलोपन
ऊष्माशीतलता
ऋजुवक्र
ऋणात्मकधनात्मक
एकत्रविस्तीर्ण
एकअनेक
एड़ीचोटी
एकाग्रचंचल
एकाधिकारअनेकाधिकार
एषणाअनैषणा
एकेश्वरवादबहुदेववाद
ऐच्छिकअनैच्छिक
ऐहिकपारलौकिक
ऐतिहासिकअनैतिहासिक
ऐश्वर्यअनैश्वर्य
ओजस्वीनिस्तेज
ओछागम्भीर
औपचारिकअनौपचारिक
औचित्यअनौचित्य
औरसदत्तक
औदार्यअनौदार्य
करुणनिष्ठुर
कर्कशमधुर
कव्यअकथ्य
कल्पितयथार्थ
कृशपुष्ट
क्रूरताकरुणा
क्रमहीनक्रमबद्ध
कीर्तिअपकीर्ति
कोलाहलनीरवता / शान्ति
कलंकितनिष्कलंक
कर्षणविकर्षण
कुव्यवस्थासुव्यवस्था
कल्पितयथार्थ
कायरसाहसी
कुरूपसुन्दर/सुरूप
कुन्दतीक्ष्ण
कर्मण्यताअकर्मण्यता
कुमारीविवाहिता
कृतज्ञकृतघ्न
कृष्णश्वेत
कुलदीपकुलांगार
कुसुमवज्र
क्रोधक्षमा
कलयुगसतयुग
कृत्रिमस्वाभाविक / प्राकृतिक
कर्मठअकर्मठ / आलसी
खगोलभूगोल
खिलनामुरझाना
ख्यातअख्यात
खगमृग
खण्डनमण्डन
खेचरभूचर
खासआम
गुप्तप्रकट
ग्रहीतादाता
गहराछिछला
गमनीयअगमनीय
गतआगत
गण्यनगण्य
गमनआगमन
गम्भीरचंचल
गौरवलाघव
गगनघरा
गौणमुख्य / प्रधान
ग्रस्तमुक्त
गरलसुधा
गुरुशिष्य / लघु
गुणदोष
गेयअगेय
गुणाढ्यगुणहीन
ग्राह्यत्याज्य
गोपनीयप्रकाशनीय
गरिमालघिमा
ग्राम्यनगर
गतिअवरोध
गृहीतव्यक्त
प्रथितविकीर्ण
गुरुत्वलघुत्व
गूदप्रकट
गणतंत्रराजतंत्र
गद्यपद्य
गृहस्थसंन्यासी
घनाविरल
घटकसमुदाय
घरेलूबाहरी/वन्य
घटानाबढ़ाना
घातप्रतिघात
घातकरक्षक
घृणाप्रेम
चरित्रवानचरित्रहीन
चतुरमूढ
चातुर्यमूर्खता
चाटुकारस्वाभिमानी
चांचल्यस्थैर्य
चेतनअचेतन
चिरंजीवीअल्पजीवी
चितअचित्त
चिन्ताप्रसन्नता
चिरंतननश्वर
च्युतअच्युत
चोरसाघु
चर्चितअचर्चित
जोड़घटाव
छात्रशिक्षक
छन्दबद्धछन्दमुक्त
छुटकाराबन्धन
छलसारल्य/निश्छल
छादनप्रकाशन
छायाआतप
छाँहधूप
छद्मव्यक्त
ज्योतिर्मयतमोमय
ज्येष्ठकनिष्ठ
सजातीयविजातीय
जटिलसरल
 जडचेतन
ज्वारभाटा
जंगमस्थावर
जागरणनिदा
जल नीर
जन्ममृत्यु
जीवनमरण
जीवितमृत
जायतसुषुप्त
जननीजनक
जितेन्द्रियइन्द्रियासक्त
जयपराजय
ज्योतितम
जागृतिसुषुप्ति
झूठसच
झोपड़ीमहल
झंकृतनिस्तब्ध
ठोसतरल
डिगअडिग
ढंगबेढंग / कुढंग
दादसत्रास                   
ढालूसमतल
तर्कपूर्णतर्कहीन
तापशीत
तिमिरप्रकाश (ज्योति
तुच्छमहान
तीक्ष्णकुंठित
तामसिकसात्विक
तृष्णातृप्ति
तीव्रमन्द
तुकान्तअतुकान्त
तनयतनया
तेजस्वीनिस्तेज
तुष्टरुष्ट
तारुण्यवार्द्धव्य
तन्वंगीस्थूलांगी
तरुणीवृद्धा
थोकफुटकर अथाह
थाहरात्रि
दिवावार्द्धव्य
दीर्घहस्व
देवतादानव
दूषितसित
दण्डपुरस्कार / क्षमा
दूरपास
दुष्करसुकर
दिव्यलौकिक
दूरदर्शिताअदूरदर्शिता
दुतमन्थर
दरिद्रसंपन्न
दासस्वामी
द्रवठोस
दुर्दिनसुदिन सुयोग
दुर्योगसंपन्न
दुर्भाग्यसौभाग्य
दृश्यअदृश्य
दोषमोचनअभिशप्ति
देवरजेठ
दमितउत्तेजित
दुःखान्तसुखान्त
दुर्निवारनिवार्य
दैत्यदेव
दक्षिणवाम / उत्तर
 दुष्कृतिसुकृति
दीर्घकायकृशकाय
दुर्लभसुलभ
दानीकृपण
दीर्घायुअल्पायु
देहविदेह लेन
देनअदेय
देयसुप्राप्य
दुष्प्राप्यअल्पायु
दातासूम
ध्वंस धीरनिर्माण
धनीअधीर
धार्मिकनिर्धन
दाताअधार्मिक
धीरोदातधीरोद्धत
धृष्टविनम्र / विनीत
धवलश्याम
धीरताअधीरता
ध्रुवअस्थिर
नूतनपुरातन
निद्राअनिद्रा/जागरण
जाग्रत‘सुषुप्ति
नौकरमालिक
निर्माणविध्वंस /दिनाश
निरुग्णतारुग्णता
निर्दोषसदोष
निर्मलमलिन
नकदउबार
नरनारी
नखशिख
नतउन्नत
नेकीबदी
नित्यअनित्य
निर्लज्जसलज्ज
निर्दयसदय
निन्दाप्रशंसा स्तुति
निष्पापसपाप
निरक्षरसाक्षर
नास्तिकआस्तिक
निषेधविधि
निरामिषसामिष
नागरिकग्रामीण
निन्दनीयप्रशंसनीय
निषिद्धविहित
निर्बुद्धिबुद्धिमान
निन्द्यवन्द्य
निरुद्धअनिरुद्ध
निर्भीकभयभीत
निराधारसाधार
निर्जीवसजीव
नकारात्मकसकारात्मक
निर्वाकसवाक
निर्बलसबल
निर्गमनआगमन
निरर्थकसार्थक
निःसीमससीम
निष्कलंकसकलंक
निष्कामसकाम
निःशंकसशंक
निवृत्तप्रवृत्त
निरुद्विग्नउद्विग्न
निजपर
निष्कंटकसकंटक
प्रवृत्तिनिवृत्ति पौर्वात्य
पाश्वात्यअपेय
पेयअपरिपक्व
परिपक्वउत्तरकालीन
पूर्वकालीनअपोषित
पोषितस्त्रीत्व
पौरुषअग्र
पृष्ठअपराह्न
पूर्वाह्नमन्द
प्रखरस्वायन्त स्वार्थ
परायन्तक्षीण
परार्थगौण
पुष्टविश्राम
प्रधानविजित
परिश्रमसंक्षेपण
परास्तस्पष्ट
पल्लवननिष्पक्ष
प्रच्छन्नसकंटक
पक्षपातनिवृत्ति पौर्वात्य
प्रदत्तआदत्त
प्राचीप्रतीची
प्रत्यक्षपरोक्ष
प्रयोगअप्रयोग
प्रभुभृत्य
प्रबुद्धबुद्धिहीन अनाच्छादन
प्राच्छादनकुख्यात
प्रख्यातउद्भ्रान्त
प्रशान्तकटोक्ति
प्रियोक्तिसामान्य
प्रमुखविषाद
प्रसादविकासोन्मुख
पतनोन्मुखआगमन
प्रस्थानअवनति
प्रगतिप्रेषिती
प्रेषकस्वाधीन
पराधीनविपक्ष
पक्षम्लान
प्रफुल्लहतोत्साहित
प्रोत्साहितपापमुक्त
पापचेताअग्रभाग
पृष्ठभागअग्रगामी
पश्चगामीराजतंत्र
प्रजातंत्रआदत्त
पैनाभोयरा
प्रशंसकनिन्दक
फूलकांटा
बोधगम्यदुर्बोध
बहुमतअल्पमत
बंजरउर्वर
बर्बरसभ्य
भाग्यअभाग्य
भयनिर्भय / अभय
भोग्यअभोग्य
भक्ष्यअभक्ष्य
भूतभविष्य
भूषणकुभूषण / दूषण
भेदअभेद
भंजकयोजक
भीषणसौम्य
भ्रांतनिभ्रांत
भयाक्रान्तभयशून्य
भावीभूत
भोगीयोगी
भारीहल्का
भोज्यअभोज्य
भाईबहन
मलिननिर्मल
मन्दत्वरित
महात्मादुरात्मा
मनुष्यपशु/राक्षस
मित्रशत्रु
मूकवाचाल
मिलनवियोग
मधुरकटु
मन्थरक्षिप्र
महत्वपूर्णगौण
मार्जितअमार्जित
ममतानिर्ममता / निष्ठुरता
मूर्छितसचेत
मनसाकर्मणा
महायोगीमहाभोगी
मृत्युंजयमर्त्य
मुदितखिन्न
मतभेदमतैक्य
मेघावीमूर्ख
मानवदानव
मृदुलअभोज्य
मिथ्यासत्य
मुक्ति/मोक्षबन्धन
मानअपमान
मुक्तबद
मुद्रितअमुद्रित
मूलनिर्मूल
महत्तमलघुत्तम
मानवीयअमानवीय
मुखपृष्ठ
मुश्किलआसान
मुनाफानुकसान
मीठाकड़वा
मौनमुखर
मनुष्यतापशुता
मेहनतीआलसी
मसृणरूक्ष
मानवतानृशंसता
यतिगृहस्थ
युयुत्सामैत्री
यथार्थकल्पित
युद्धशान्ति
योगभोग
याचकदाता
योग्यअयोग्य
यशअपयश
राष्ट्रप्रेमराष्ट्रद्रोह
रागविराग
रचनाध्वंस
रिपुसुइद्
रक्षकभक्षक
राजारंक
रसिकनीरस
रोगीनिरोगी
रुग्णस्वस्थ
रिक्तपूर्ण
राजतंत्रलोकतंत्र
रतविरत
लोकपरलोक
लिप्तनिर्लिप्त
लुभावनाघिनौना
लम्बाठिगना
लज्जालुनिर्लज्ज
लालसाविरक्ति
लघप्रदत्त
सुप्रबन्धकुप्रबन्ध
सुशीलदुश्शील
समूलनिर्मूल
संगनिस्संग
सहमतअसहमत
शुचिअशुचि
शीतग्रीष्म
शकुनअपशकुन
शासकशासित
शिवअशिव
शठतासज्जनता
शिथिलदृढ़
श्लिष्टअश्लिष्ट
शारीरिकमानसिक
शक्तिमानशक्तिहीन
श्यामागौरी
शूरभीरु
श्लाघ्यअश्लाघ्य
शिक्षकविद्यार्थी / शिक्षार्थी
शालीनघृष्ट
शब्दनिःशब्द
शक्तिक्षीणता
शिखरतल
शोषकपोषक
श्वासउच्छ्वास
श्यामलगौर
श्लाघानिन्दा
शुभअशुभ
शिखनख
श्रांतअश्रांत
श्रमविश्राम
श्रेष्ठनिम्न
श्रद्धाघृणा / अश्रद्धा
श्रुतअश्रुत
श्रृंखलाविश्रृंखला
श्रव्यदृश्य / अश्रव्य
श्रवणदर्शन
श्रीमानश्रीमती
श्रीगणेशइतिश्री
हताशआशावान
हतोत्साहसतोत्साह
हासरुदन
हत्याजीवनदान
हल्काभारी
हरवदीर्घ
हरासूखा
हितअहित
हारजीत
हिंसाअहिंसा
क्षतअक्षत
क्षतिलाभ
क्षुद्रविराट
क्षुब्धशान्त
क्षरअक्षर
क्षणिकशाश्वत
क्षमादण्ड
ज्ञेयअज्ञेय
ज्ञातअज्ञात